Saniyeler içerisinde Borsa Nasıl çöker? 2010-Flash Crash’ta neler yaşandı?

İngilizce’de şimşek, ya da ani parlama, fotoğraf makinesindeki “flaş” gibi anlamlar taşıyan “Flash” kelimesi, tıpkı bunlar gibi aniden ve çok şiddetli olup yine ortaya çıktığı gibi çok hızlı kaybolan şeyleri anlatır.

“Crash” ise trafik kazalarındaki gibi şiddetli çarpma, çöküntü anlamına gelir (ve buradan hareketle) borsalardaki ani ve şiddetli çöküş için de kullanılır.

“Flash crash” demek ki kelimelerin bize anlattığı üzere, borsada çok kısa bir süre içinde beklenmedik ölçüde bir ani fiyat düşüşü ve sonra yeniden hemen hemen eski seviyesine gelmesidir.

Flash crash denilen ani fiyat hareketleri son yıllarda borsalar ve benzer piyasalarda ortaya çıkan Karakutu Alımsatımları (Black Box Trading) veya Yüksek Frekanslı Alımsatım (High Frequency Trading) ve benzeri bilgisayarlı Algoritmik Alımsatım (Alghoritmic Trading) teknikleriyle ilişkilendirilmiştir. Terimin bir borsa kavramı olarak ortaya çıkışı ilk olarak New York Borsasında 6 Mayıs 2010’da görülen bir olayla ilişkilidir. O gün topu New York borsasında aniden 4,1 milyar Dolar tutarında işlem gerçekleşmiş; Dow Jones endeksi 1000 puanı aşkın bir düşüş yaşamış, sonra da hemen hemen eski yerine gelmişti; üstelik bütün bunlar 15 dakikada olup bitmişti. Olaydan sonra ABD’de bizdeki SPK’nın karşılığı olan denetleyici kurum SEC, konuyu araştırdı ve tekrarını önlemek için bazı yeni kurallar getirdi. Buna rağmen Ekim 2013’de Singapur’da yaşanan benzer bir “flash crash olayının gösterdiği gibi teknolojinin getirdiği risklere karşı kesin bir önlem geliştirilmiş olmaktan uzaktır.

Piyasalarda 6 mayıs 2010’da yaşanan ani düşüş (flash crash) denilen olayda s&p 500 endeksi hiçbir uyarı olmadan dört dakika içerisinde yüzde 5 düşerek 1 trilyon dolar sildi.

2010 yılında yaklaşık etkisi 10-15 dakika suren ABD borsasındaki yüzde 6 değer kaybının günah keçisi ilan edilen Sarao verdiği bilgiler ile bir çok manipülatörün yakalanmasını sağladı.

Üst düzey finans dünyasıyla bir bağlantısı olmayan Sarao, vadeli kontrat alıp satarak 70 milyon dolar biriktirmişti. Kazancının çoğunu aşırı volatilite döneminde edinen trader, aynı zamanda ABD hükümetine göre, yüksek hacimli emirler girip sonra iptal eden (spoofing) bir bilgisayar programı yazarak piyasaları manipüle etti. Sarao, arz ve talep konusunda diğer piyasa katılımcılarını yanıltıyordu.

Otoriteler Sarao’nun diğerlerine yanlış sinyaller göndererek eylemlerinin çöküşe sadece katkıda bulunduğunu öne sürme konusunda dikkatli davrandılar. Ancak aradaki ince anlam farkı basında yer bulamadı.

Tarihler 2019 Ağustosunu gösterdiğinde Dolar/TL, Asya piyasalarında bir gecede 6.40 seviyesine yaklaşıp 5.80’e gevşedi. TL’nin sığ piyasadaki kayıpları yüzde 15’i buldu. ABD ve Çin arasında artan ticaret gerilimi ABD Başkanı Donald Trump, ABD şirketlerinin Çin’den çekilmelerini ve alternatif aramalarını istedi. Asya piyasalarında sert satışlar yaşanırken endeksler düştü ve döviz piyasalarında da dalgalanmalar yaşadı..

Şu an ne durumda?

Mayıs 2014’te, bir CFTC (Emtia Vadeli İşlemleri Ticaret Komisyonu) raporu, Sarao’nun çöküşe neden olmadığını, ancak “diğer piyasa katılımcılarının önünde aciliyet talep ederek” katkıda bulunduğu sonucuna vardı.

Nisan 2015’te soğuk bir sabah, yarım düzine FBI ajanı ve polis memuru, dünyadaki en üretken ve tehlikeli piyasa manipülatörleri arasında olduğunu düşündükleri bir adamı tutuklamak için Hounslow’daki mütevazı yarı müstakil bir evin önüne çıktılar.

Sarao, ABD Adalet Bakanlığı tarafından tel dolandırıcılık, emtia dolandırıcılığı ve manipülasyonun yanı sıra, bir tüccarın icra edilmeden önce bunları derhal iptal etmek veya değiştirmek amacıyla binlerce satın alma teklifi verdiğinde “sahtekarlık” ile suçlandı.

Sarao’nun hukuk ekibi ise sunulan mahkeme belgeleri ile , onu, çocukluk odasında sosyal güvenlik ödemeleriyle geçinen ve saatlerce video oyunları oynayan “sıradışı, çocuksu, suçsuz, güvenen bir kişi” olarak tanımladı.

Birleşik Devletler’e iade edilmeden önce İngiltere’nin Wandsworth Hapishanesinde dört ay geçiren Sarao, ticaretten elde ettiği yaklaşık 7.6 milyon dolarlık kazançtan vazgeçti.

ABD yetkilileri, Sarao’nun yatak odasından 2009 ile 2014 yılları arasında 70 milyon dolardan fazla para kazandığını iddia etti – çoğu yasal. Ancak, dolandırıcılık amaçlı dolandırıcılıklara yatırım yaptıktan sonra neredeyse tüm parasını kaybettiği bildirildi.

Avukatları, paranın asla onun motivasyonu olmadığını savundu, ancak “sofistike bir video oyunu” olarak piyasalara karşı süregelen bir hayranlığı vardı.

Sarao, 2016 yılında ABD’li otoritelerle anlaşmaya vararak bildiği her şeyi anlatmaya karar verdi. Elektronik alım satım ile ilgili sağladığı bilgiler o kadar işe yaradı ki hükümet, bunu kendi tespit yazılımıyla birleştirerek bankalar, hedge fonları ve yüksek hızlı işlem yapan şirketlerde ondan fazla traderın spooking yaptığı sonucuna vardı.

Sarao 29 Ocak 2020’de 1 Yıllık ev hapsi cezası verildi.. 2010 yılının Mayıs ayında borsa “ani çöküşüne” katkıda bulunmaktan suçlu bulunan Chicago mahkemesinde bir yıl ev hapsi cezasına çarptırıldı. Bu pandemi de verilebilecek en güzel cezalardan biri olabilir.

Asperger sendromu ve iş birliği dikkate alınan Sarao’nun hapis cezası Ocak’ta affedildi. Bunun yerine – tüm dünya karantinaya girmeden bir ay önce- bir yıllık ev hapsine karar verildi. Sarao için bundan daha acı verici olan, piyasanın sarsıldığı dönemde işlem yasaklı olması.

Piyasadaki pek çok kişi, Sarao’yu kendi oyunlarında yüksek frekanslı ticaret firmalarını alan ve kazanan bir tür Robin Hood figürü olarak görmeye başladı. Öyleyse, Kazadan o mu sorumluydu yoksa uygun bir günah keçisi miydi? O sıradan bir broker mıydı? Yoksa bir manipülatör mü?

( Bloomberg – CNBC – A Haber )

( Para Ajansı – Kaan Tabak )